نماز جمعه
آداب نماز جمعه
دو ركعت است و مثل نماز صبح مى باشد. اين نماز داراى دو قنوت است . قنوت اول قبل از ركوع ركعت اول و قنوت دوم پس از ركوع ركعت دوم است . نماز جمعه داراى دو خطبه است كه مانند اصل نماز، واجب بوده و بايد توسط امام جمعه ايراد شود. بدون اين دو خطبه ، نماز جمعه محقق نمى شود و واجب است دو خطبه را قبل از نماز جمعه بخواند.
آداب و مستحبات نماز جمعه عبارتند از:
1 - مستحب است كه در هنگام خطبه نماز جمعه ، مردم ساكت باشند و از حرف زدن بپرهيزند، كه صحبت كردن در وقت خطبه ها مكروه است .
2 - مستحب است كه امام حمد و سوره را با صداى بلند بخواند.
3 - در ركعت اول بعد از حمد ((سوره جمعه )) و در ركعت دوم ، مستحب است كه سوره ((منافقون )) خوانده شود.
4 - مستحب است كه دو خطبه نماز جمعه ، در وقت ظهر خوانده شود.
5 - در خطبه اول مستحب است كه حمد الهى ، به لفظ جلاله (اللّه ) باشد.
6 - مستحب است كه در خطبه دوم ، امام جمعه پس از درود بر پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) به ائمه معصومين نيز درود بفرستد و براى مومنين استغفار كند.
7 - مستحب است كه خطبه هاى منسوب به اميرالمومنين (عليه السلام ) يا آنچه از ائمه معصومين عليهم السلام وارد شده انتخاب شود.
8 - شايسته است امام خطيب ، بليغ باشد و به تناسب اوضاع و احوال سخن بگويد و عبارات فصيح و روان به كار برد. مصالح اسلام و مسلمين را تشخيص بدهد. چنان شجاع باشد كه در راه خدا از ملامت و نكوهش احدى بيم به خود راه ندهد، از پرگويى و شوخى و بيهوده گويى بپرهيزد.
9 - مستحب است كه امام خطيب در زمستان و تابستان ، عمامه داشته باشد.
10 - مستحب است كه امام خطيب در زمستان و تابستان ، ردايى از برد يمنى يا (عدنى ) بپوشد و خود را بيارايد.
11 - مستحب است كه امام خطيب ، تميزترين لباس هاى خود را بپوشد و خود را خوش بو كند، به طورى كه با وقار و سكينه باشد.
12 - مستحب است كه امام قبل از خطابه ، هنگامى كه مؤ ذن اذان مى گويد او بر منبر نشسته باشد، تا اذان به پايان برسد.
13 - مستحب است كه امام جمعه هنگام صعود به منبر خطابه ، روبروى مردم بايستد و سلام كند، مردم نيز با چهره هاى خود از او استقبال كنند.
14 - مستحب است كه امام خطيب ، به چيزى از قبيل كمان و شمشير (اسلحه ) و عصا تكيه كند.
15 - مستحب است كه مردم نيز خود را روبروى امام خطيب قرار دهند.
16 - مستحب است كه امام خطيب در هنگام موعظه و سفارش به تقوا، صداى خود را چنان بلند نمايد كه همه حاضرين مواعظ او را بشنوند. در مجامع بزرگ نيز توسط بلندگوها به خطبه بپردازد تا تشويق و تحذير و مسائل مهمه را به گوش همگان برساند.
17 - مستحب است كه امام در حال خطبه ، سخنى غير مربوط به خطبه ها نگويد.
18 - مستحب است كه امام و مستمعين در حال خطبه ، واجد طهارت كامل (كه براى نماز معتبر است ) باشند.
19 - مستحب است كه ماءمومين در حال خطبه ، روبروى امام بوده و بيش از مقدارى كه در نماز مى توانند خود را از قبله منحرف كنند، رو بر نگردانند.
20 - احتياط مستحب آن است كه قبل از اقامه نماز جمعه مطمئن شوند مطمئن شوند كه در كمتر از حد مقرر، نماز جمعه ديگرى قبل از آنها و يا مقارن آنها برگزار نشده و نمى شود. (حد مقرر يك فرسخ است ؛ نبايد در فاصله اى كمتر از يك فرسخى آن نماز جمعه ديگرى منعقد شود).
21 - مستحب است كه امام جمعه از شبهات اجتناب كند.
22 - مستحب است كه امام جمعه ، مواظب بر نمازهاى خود در وقتشان باشد.
23 - مستحب است كه امام جمعه محرمات حتى مكروهات را ترك نمايد.
24 - مستحب است كه امام جمعه بر انجام اوامر الهى حتى مستحبات حريص باشد.
25 - مكروه است كه خطيب در حال خطبه سخن ديگر غير از خطبه بگويد.
26 - حرف زدن ماءمومين در هنگام ايراد خطبه ها مكروه است .
نماز جمعه در اسلام، از اهمیت و ویژگی های فراوانی برخوردار است که توجه خوانندگان محترم را به برخی از آنها جلب می نماییم:
1) نمازجمعه باید به جماعت خوانده شود و با کمتر از 5 نفر نمی توان نمازجمعه اقامه کرد.
2) خداوند دو رکعت از نماز ظهر کاسته، و به جای آن دو خطبه قرار داده است، تا خطیب جمعه اسلام عزیز را برای مردم تبیین و مصالح و مفاسد مربوط به افراد و جامعه را تشریح کند.
3) ستایش و حمد و سپاس خداوند در هر دو خطبه واجب استو
4) توصیه نمازگزاران به تقوا و پرهیز از گناه در هر دو خطبه ضروری است.
5) فرستادن درود و سلام بر پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) لازم است.
6) باید میان محل برگزاری دو نمازجمعه حداقل سه میل یعنی حدود یک فرسخ فاصله باشد.
7) اگر شنوندگان از نظر زبان مختلف باشند، خطیب جمعه لازم است میان زبانهای مختلف جمع نموده، شنوندگان را با زبان خود موعظه و نصیحت نماید.
8) واجب است امام و خطیب جمعه ایستاده نماز بخواند.
9) سزاوار است خطیب جمعه، به هنگام ایراد خطبه ها و نیز هنگام اقامه نماز صدا را بلند کرده، تا نمازگزاران سخن صدای او را بشنوند.
10) نمازگزاران جمعه، هنگام ایراد خطبه ها، لازم است به طرف امام جمعه نشسته، بیش از مقداری که در نمازهای یومیه جائز است، به این طرف و آن طرف نگاه نکنند و روی خود را بر نگردانند.
11) سزاوار است خطیب جمعه در خطبه ها، مصالح دین و دنیای مسلمانان را تبیین و آنان را از رویدادها و حوادث کشورهای اسلامی و جهان آگاه سازد و از اموری که برای مسلمانان سودآور و زیانبار است و یا در شئون مختلف زندگی فردی و اجتماعی به آن نیازمندند سخن بگوید و مومنان نمازگزار را از چگونگی دخالت بیگانگان و نظام های سلطه گر و ظالم و استعمار گر در امور داخلی کشورهای اسلامی، و استثمار آنان و غارت اموال و ثروت های عمومی آگاه نماید.
12) خطیب جمعه باید خوش بیان بوده، با عباراتی شیوا و رسا و روان سخن بگوید، مقتضای حال را رعایت کند و به آنچه که در جهان و منطقه می گذرد آگاه بوده، مصالح اسلام و مسلمسن را بداند، شجاع باشد و در راه خدا از سرزنش هیچ ملامت کننده ای نهراسد و با صراحت لهجه و توجه به شرایط زمان و مکان، در اظهار حق و ابطال باطل سخن بگوید و از انجام کارهای لغو و بی فایده، و هر آنچه موجب کاستن از تاثیر نفوذ کلام او می شود پرهیز نماید تا در نتیجه، سخن وی قلب را تسخیر و تحول روحی و اخلاقی شنوندگان را در پی داشته باشد.
13) مستحب است خطیب جمعه در زمستان و تابستان عمامه بر سر نهد و تمیزترین لباس ها را بپوشد، عطر بزند و با آرامش و وقار حرکت کند.
14) مستحب است خطیب جمعه قبل از ایراد خطبه ها بالای منبر قرار گرفته، روبروی مردم بنشیند و به نمازگزاران سلام کند.
15) مستحب است امام جمعه، چیزی همچون شمشیر و کمان و عصاء در دست گرفته، با مردم سخن بگوید.
16) اگر مسلمانان در انجام مناسک حج، از زینت کردن، ناخن گرفتن، موی کندن و امثال آن منع شده اند، لیکن به نمازگزاران جمعه توصیه شده، ناخن و موی روی لب را کوتاه نموده، مسواک بزنند و هنگام رفتن به نماز جمعه سر را شستشو داده، زینت برگیرند.
عن أنس بن مالک عن النبی(ص) أنه قال:
مَن قَلَّمَ أظافیرَهُ یومَ الجُمُعَة، و أخذَ مِن شارِبهِ و استاکَ، و أفرَغَ عَلی رأسِهِ مِنَ الماءِ حِینَ یَرُوحُ اِلَی الجُمعةِ، شیَّعَهُ سَبعونَ ألفِ مَلَکٍ کُلُّهُم یَستغفرون لَهُ، و یَشفعونَ لَهُ.(1)
انس بن مالک از رسول خدا(ص) نقل کرده که آن حضرت فرمود:
کسی که روز جمعه ناخن ها و موی روی لب خود را کوتاه نموده، مسواک بزند و هنگام رفتن به سوی نمازجمعه، کمی آب روی سر خود بریزد، هفتاد هزار فرشته او را بدرقه نموده، برای وی (از خداوند) طلب مغفرت و شفاعت می کنند.
17) به مسلمانان توصیه شده تا هنگام رفتن به نمازجمعه، و در نماز های عید فطر و قربان از بهترین و تمیز ترین لباس های خود استفاده کنند.
از امام صادق (ع) درباره معنای خداوند بلند مرتبه " خذُوا زِینَتَکُم عِندَ کلِّ مَسجدٍ" سوال شد حضرت فرمودند: در عید فطر و قربان و جمعه. (2)
18) نمازجمعه از چنان اهمیّتی برخوردار است که فرشتگان در آسمان برای شرکت کنندگان در نمازجمعه طلب مغفرت و آمرزش می کنند.
انس بن مالک گفت:
پیامبر(ص) فرمود:
زمانی که در شب معراج مرا به طرف آسمان حرکت دادند، در زیر عرش هفتاد شهر مانند شهر های شما را دیدم که فرشتگان بالهای خود را گسترده، تسبیح و تهلیل خدای کرده و می گفتند: بار خدایا کسانی را که در نمازجمعه حاضر می شوند بیامرز، بار خدایا کسانی که روز جمعه غسل می کنند ببخشای.(3)
19) مردم از روز پنجشنبه باید خود را برای حضور در نمازجمعه آماده کنند.
امام باقر(ع) در پاسخ به سوالی پیرامون آیه ی ( فاسعَو إلی ذکرِ الله ...) فذمودند:
به خدا سوگند به من خبر رسیده که اصحاب رسول خدا (ص) از روز پنجشنبه خود را برای جمعه آماده می کردند زیرا روز جمعه، روزی محدود و فشرده برای مسلمانان است(4)
از آنجا که روایت در بیان معنای آیه شریفه یا أیّها الذینَ آمَنو إذا نُدِیَ للصلاهِ مِن یومِ الجمعهِ فاسعوا الی ذِکرِ اللهِ،...(5) آمده، خود دلیل آن است که امام باقر(ع) اهمیت شرکت و حضور در نمازجمعه را گوشزد فرموده اند.
تأیید این مطلب، روایت دیگری است که امام سجاد(ع) از امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) نقل کرده اند که آن حضرت فرمودند:
هیچ یک از شما روز پنجشنبه دارو نخورید! گفته شد ای امیر مؤمنان چرا؟ حضرت فرمودند: برای اینکه ضعف و سستی ناشی از مصرف دارو، مانع شرکت در نماز جمعه نشود.(6)
20) مسلمانان باید خطبه های نمازجمعه را دقیقاً استماع نموده، اگر چرت بر آنان چیره شود، جای خود را عوض کنند ...
" إذا نَعَسَ أحدُکم فی المسجدِ یومَ الجمعهِ فلیَتَحَوَّل من مجلسِهِ إلی غیرِه " (7)
" اگر یکی از شما روز جمعه در مسجد چرت زد، پس جای خود را با دیگری عوض کند، تا این تغییر مکان مانع خواب رفتن نمازگزار شود. "
21) از سوی دیگر شرکت کنندگان در نماز جمعه، با استماع خطبه ها با مصالح دین و دنیای خود آشنا می شوند:
سئل الرّضا (ع) فَلِمَ جُعلت الخُطبهُ؟ قال:
" لأنّ الجمعةَ مَشهَدٌ عامٌ فأرادَ أن یکونَ للإمام سببٌ لِمَو عِظَتِهِم و ترغیبهِم فی الطَّاعَةِ، و ترهیبِهِم عَنِ المعصیةِ و توقیفِهم علی ما أرادَ مِن مصلحةِ دینهم و دنیاهُم، و یُخبرَهم بما وَرَدَ علیهم مِنَ الآفاقِ وَ مِنَ الأهوالِ التّی لهم فیها امَضرّةُ و المنفعةٌ "(8)
از علی بن موسی الرضا(ع) پرسیدند:
چرا برای نماز جمعه خطبه قرار داده شده؟ فرمودند: برای اینکه جمعه، روز اجتماع عمومی است و این خود وسیله ای است تا امام، مردم را موعظه کند و به اطاعت خداوند تشویق نماید و آنان را از معصیت و گناه و نافرمانی خدا بترساند و مردم را نسبت به مصالح دین و دنیایشان آگاه سازد، و رویدادهایی که در دوردست ترین نقاط جهان واقع می شود را به مردم خبر دهد و جریانات و حوادثی که سود و زیان مسلمانان در آن است را به اطلاع آنان برساند.
22) شرکت کنندگان در نمازجمعه آنقدر عزیزند که نام آنان را فرشتگان با قلمی زرین و در صفحاتی نقره ای می نوسند. کسانی که نامشان در چنین دفاتری ثبت شود مورد رحمت و مغفرت خدا قرار می گیرند تا جایی که به آنان خطاب می شود:" إستأنِفَ العملَ " عمل را از نو آغاز کنید.(9)
23) کارفرمایان در جامعه اسلامی وضیفه دارند هنگام برپایی نمازجمعه، کارگران را برای شرکت در نمازجمعه آزاد بگذارند.
قال رسول الله(ص):
" من استأجر أجیراً فَلَا یحبِسهُ عن الجمعةِ فیأثمَ، و إن لم یحبسهُ عن الجمعةِ اَشترکا فی الأجرِ ".(10)
رسول خدا(ص) فرمودند:
اگر کسی کارگری را روز جمعه برای کاری اجیر کند پس نباید او را از شرکت در نمازجمعه باز دارد که اگر چنین کند گناهکار است و اگر مانع وی نشد و اجازه ی شرکت در نمازجمعه را به او داد، هر دو در ثواب شریکند.
24) مسئولان و زندانبانان، زندانیان را با مراقبت مأموران، از زندان خارج و در نمازجمعه شرکت دهند.
عن الباقر(ع) قال:
" إنَّ علیّاَ (ع) کان یُخرِجُ أهلَ السُّجونِ مِنَ الحَبسِ فی دَین أو تُهمةٍ إلی الجمعةِ فیشهدونَها، و یَضمِنُهُم الأولیاءُ حتّی یردّونَهم ".(11)
امام یاقر(,) فرمودند:
همانا روش علی(ع) چنین بود: زندانیان که بدلیل تهمت و یا ناتوانی در پرداخت قرض زندانی بودند را، روزهای جمعه با ضمانت اولیاء آنان از زندان خارج می ساخت پس در نمازجمعه حاضر می شدند، و از برکات آن بهره می گرفتند.
25) حال با توجه به اهمیتی که نمازجمعه دارد، اگر مسلمانی سه هفته پی در پی بدون عذر شرعی در نمازجمعه شرکت نکند، خداوند بر قلب او مهر زده، نام وی را در شمار منافقان ثبت می کند.
قال رسول الله(ص):
" مَن ترکَ ثلاثَ جُمَعِ تَهاوُناً بها طَبَعَ الله علی قَلبِهِ ".(12)
26) آنان که با نمازجمعه برخوردی سخت و تخریبی دارند به دیگر کارها و اعمال عبادی خود ضربه وارد ساخته، باید از کارهای خود توبه کنند.
قال رسول الله(ص):
" فمَن ترکَها فی حیاتی و بعدَ مماتی إلی یومِ القیامهِ جُحُوداً لها و استخفافاً بحقِّها فلا جمعَ اللهُ شملَهُ، و لا بارک الله لی فی أمرِهِ ".(13)
27) نمازجمعه علاوه بر بعد معنوی و عبادی آن، پیوستگی خاصّی با حکومت و نظام اسلامی دارد. رسول خدا(ص) در دوره 13ساله بعثت تا هجرت، در مکّه مکرّمه نمازجمعه اقامه نکردند ولی پس از هجرت به مدینه و تشکیل حکومت دینی و اسلامی، نمازجمعه را برگزار و مسلمانان را به شرکت در آن، امر و تشویق فرمودند.
در دوران خلفای بنی امیه و بنی عباس نیز، امامان و پیشوایان دین(ع) به دلیل عدم برپائی حکومت اسلامی و سلطه عناصر غیر صالح، از اقامه نمازجمعه خودداری می کردند.
28) نمازجمعه، نمازی عبادی سیاسی است و لذا امام و پیشوای مسلمین و یا امیر و شخصی که از طرف امام مسلمین به این سمت منصوب شده، باید نمازجمعه را اقامه کند و هیچ کس نمی تواند در نظام اسلامی بدون اذن ولی امر مسلمین، و از سر خود اقدام به برگزاری نمازجمعه نماید. از این رو مسلمانان همه هفته مصالح و مفاسد و مشکلات جامعه اسلامی را مستقیم و بدون واسطه از زبان مسئولان نظام می شنوند و در نتیجه یا توجیه شده و یا برای حل آن چاره اندیشی می کنند. اهمیت و جایگاه والا و مهم نمازجمعه، که به برخی از آنها اشاره گردید، خلفای بنی امیه و بنی عباس را بر آن داشت تا در صدد چنگ اندازی و تصرّف غاصبانه این منصب حسّاس بر آمده، و در نتیجه از آن سوء استفاده کنند و آن را وسیله و ابزاری برای دست یابی به مطامع و منافع غیرالهی و شیطانی خود قرار دهند.
بهره برداری های سیاسی حاکمان دور از خدا از این فریضه مهم دینی و اسلامی قرن ها ادامه یافت تا آنکه خداوند بر مؤمنان خداجوی، و مدافعان حریم دین و دیانت در ایران اسلامی منّت نهاد و انقلاب شکوهمند اسلامی به رهبری پیشوای خردمند انقلاب حضرت امام خمینی(ره) به پیروزی رسید و بار دیگر حکومت الهی و اسلامی استقرار یافت. یکی از برکات این نظام مقدس و شکوهمند، برگزاری و اقامه نمازجمعه در سرتاسر میهن اسلامی بود.
حضرت امام خمینی(ره) در این رابطه فرمودند:
" یکی از مهمترین چیزهایی که در این انقلاب حاصل شد، قضیه نمازجمعه است که در زمان سابق در بین ما مطرود، و در بین اهل سنت بطور دلخواه نبود و غالباً تحت نفوذ قدرتها انجام می گرفت که بحمدالله در این نهضت نمازجمعه با محتوای حقیقی آن تحقق یافت ".(14)
پس از رحلت امام عظیم الشأن و راحلمان، رهبر معظّم و بزرگوار انقلاب اسلامی حضرت آیت الله العظمی خامنه ای(مدّظله العالی) هدایت و رهبری امامان جمعه را بر عهده گرفتند، خود نیز پیشاپیش دیگران به عنوان امام جمعه تهران به این سنگر مقدس شکوه و عظمت خاصّی بخشیدند. ایشان در رابطه با اهمیت و جایگاه والای نمازجمعه فرمودند:...
« نمازجمعه به خودی خود یکی از آن عوامل حفظ کننده و باقی دارنده و ضد زوال در درون نظام اسلامی است و تا وقتی این نماز هست و تا وقتی ائمه ی محترم جمعه "کما هی حقُّها" انجام می گیرد، بلاشک در جامعه اسلامی، خوف و تزلزل نیست.»(15)
کیفر مخالفت با نمازجمعه
عن علی(ع) قال: «ثَلاثةٌ اِن اَنتُم فِیهِنَّ خالَفتُم أَئِمَّتَکُم هَلَکتُم: جُمعَتُکُم وَ جَهادُ عدوِّکم و مناسککُم»(9)
علی(ع) فرمود: سه چیز است که اگر در رابطه با آن با پیشوایانتان به مخالفت برخیزید نابود میشوید:
پاورقی ها:
1) جامع الاخبار:142؛مستدرک الوسائل:6400/46/6
2) وسائل الشیعه: 1/359/7
3) مستدرک الوسائل: 6/90/6
4) وسائل الشیعه: 1/353/7
5) جمعه: 9
6) مسائل الشیعه: 2/353/7
7) سنن ترمذی: 526/404/2
8) عیون الاخبار الرّضا(ع): 111/2
9) وسائل الشیعه: 9384/296/7
10) مستدرک الوسائل: 6285/7/6
11) مستدرک الوسائل 6353/27/6
12) سنن ابی داود:1052/638/1
13) سنن بیهقس: 171/3
14) صحیفه نور: 151/18
15) با رهبر در سنگر جمعه: 17
الحمد لله الذي جعل كمال دينه و تمام نعمته بولاية أمير المؤمنين علي بن أبي طالب عليه السلام